[text original]

Il berschament de Mompé-Medel, ils 16 d‘ october 1836

Per mussar al lectur ton pli clar e real I‘ impressiun de quella disgrazia silla generaziun de nos basats e basattas, lein nus tadlar sillas nuvialas de gliez temps – e far mintgin ses pertratgs: „lIs 16 d‘ october ei a l‘ ina suenter miezdi, durond che tut il pievel fuv‘ en baselgia, rut ora fiug a Mompé Medel, in‘ ucliva da Mustér, et en in‘ ura temps ein 7 casas e 6 clavaus stai puorla e tschendra, e 13 familias rnessas sin gassa. Las paucas mobilias e las victualias che fuvan ual messas sut tetg, tutt ei daventau in saerifeci. Il donn ei giudicalmein constataus sin sedisch melli renschs, e tont pli vegn quel resentius, che la miseria ei quest onn gienerala, e paucs san vegnir en agit. Arvei si voss scazis vus ils quaIs iI tschiel ha benediu cun la Ventira de quest mund, arvei voss scazis e pernei il cor sin maun. Giedei ils disgraziai, e la pagaiglia per vus vegn ad esser gronda. Tgi che vult dar almosna et agit ei suplicaus de confidar alla redactiun della gasetta de Cuera.“ (Il Grischun Romonsch nr. 36, 1836, nov.)  Empau pli exact, co la disgrazia ei succedida, raquenta il cronist claustral. EI di, ch’ il convent eri vid iI gentar, ch’ ils zenns de s. Gions hagien entschiet a tuccar de fiug. E tgei surpresa pils paders I Mirond ord finiastra hagien ei cattau d‘ agur a barschond amiez il vischinadi de Mompé-Medel. Sin quei hagien ei era tuccau da stuornas e seigien curri cul pievel a Mpmpé per gidar a stizar. Mo adumbatten! Avon ch’ ei seigien stai leu, berschavi gia gl’ entir vitg sura, gie, schizun il tetg della caplutta giu Summa-Crusch vevi entschiet a berschar, mo leu han ei pudiu sedustar. Era d‘ esser stai leu avon, havessan ei saviu far pauc ni nuot per munconza d‘ aua. Entschiet a pigliar fiug ha ei en casa de G. Batt. Jacomet e da leu anora eis el serasaus cun immensa spertadad sugl entir vitg. Tut ei berschau giu, deno ina solia casa a Summa Crusch (quella, nua che Giachen Schmed stat oz!). Per cletg e ventira vegnevan ual 3 umens de Siath atras Mompe-Medel, turnond dalla fiera de Ligiaun, sco era sgr. mistral Bistgaun Sialm de Segnes. Quels quater umens han giu il bien pertratg de cuorer gl‘ emprem casa per casa, per – en cass ch’ ei fuss – dustar affons, glieud veglia e malsauna. EIs han liberau ina persuna malsauna, ch’ era enta letg, sco era treis affons pigns d‘ ina familia Disch, ch’ eran serrai en casa. Fussan eIs buca stai sperts, sch‘ eran quellas quater persunas piarsas. De liberar enzatgei auter, ein eIs nungrazia vegni de dar il damogn. (Mira: Acta Capitularia ac simul Chronica Monasterii Desertinensis, Tomus Il1. p. 167).  Igl onn 1836 ei en general stau in schliet onn de miserias e nus pudein cumprender, tgei quella paupra glieud ha stuiu surfrir, pertgei che sicuranzas ni semigliontas instituziuns communizeivlas dev‘ ei buca da lezzas uras! Mo la suprastonza dil cumin della Cadi ha publicau immediat in clom d‘ agid, ch’ ha giu in stupent effect. Quei document manuscret ei fetg interessants e perquei suondi el cheu:   „Mustér ils 19 d‘october 1836. A scadin vischin de nies Cumin ei vegnida ad ureglia et enconaschientscha la gronda sventira e disgrazia, la qualla ils 16 dil meins curent grevamein e crudeivlamein ha tuccau la gronda part dils vischins de Mompe-Medel. Siat casas ein en in ping moment daventadas in crudeivel sacrifezi dellas flommas, nov clavaus cun ina gronda quantitat fretg leu cumulaus per satisfar al basegns dils s. v. thiers de mintga sort, en semidai en puorla e tschendra e quitordisch en la plipart paupras familias, en cheutras privadas de lur entir nutriment derivonts dil s. v. muvel, il fretg dil tratsch, nomnadamein ils truffels, ils quaIs eran strusch messi sut teitg, en daventai I‘ unfrenda dil fiug, mobilias de casa, uaffens della lavur dil funs, ensemen tut quei, il qual sesanfla ordinariamegn en in taner casa, en in liug pli en in auter meins, tut quei ei cun ina tutta via pintgia excepziun vegniu talvisa consumau che la pli gronda part de quellas sventiradas familias de tut quei han salvau nuot auter che quei che eIs portavan si dies. Quels paupers sventirai ein en lur sventira, desolatiun e miseria sevolvi tier in lud. Oberk., e domendau de quel succuors ed agid. In lud. Oberk. ha priu en consideratiun las trestas circustantias e la miserabla e tuttavia inconsoleivla situaziun de quels sventirai. In lud. Oberk. ha stoviu ver en, ch‘ei seigi la s.obligatiun ded in e scadin ded assister e succuorer suenter sias forzas als sventirai, gie quella s. obligatiun ei buca mo recomendada sonder sin ina moda era perscretta de nossa s. Religiun e della natira sezza a scadin inculiada. In lud. Oberk. ha dau commissiun de far prender si in extra e conscienziusa urentada dil donn pitius et ei resultau in donn dil importo de f. 16460, scrivel sedisch melli quater tschien e sisonta. Per aschia consolar quels malventireivels suenter siu saver e poder, e per satisfar a sia obligatiun ha in lud. Oberk. enflau per adequat alIas circumstanzias, de schar domendar si las lud. vischnauncas: schei plagi ad ellas de schar ira tuts quels per stür elg circuit de nies Cumin, ner mo in cert diember en num de tuts, ner sche ellas veglien plitost dar in cert quantum sin quen deIla cassa dellas vischnauncas.  Denton ch’ in lud. Oberk. damonda si quei las lud. vischnauncas sche sa el buca tralaschar de recomendar cauldameng e vivameng alla benevolientscha, compissiun e generusitat ded in e scadin, dil rech e dil pauper, scadin suenter sia pussonza. Ei setractescha cheu bucca de circumstanzias e basegns ordinaris ei glei buca de far ina almosna, la quala per leider en siu abuss engrascha marschadegna creschida e creschenta quella chei ent il crescher, sonder ei setractescha de vers sventirai, ei setractescha de familias activas laboriusas, las quallas entochen ussa en setragias via cun il suadetsch de lur lavur, et avus fussen bucca stadas molestas, sch‘ il grev maun dei la disgratia havess bucca tuccau. – Aschia haveies cornpissiun cun eIs e dei de quei che vus il pli maneivel podeis dar; tut ei ad eIs surviu, nizeivel e gudeivel. Aschia figei la pli gronda ovra de misericordia e vossa pagaglia vegn esser gronda avon il Bab della misericordia, avon quel il qual di: Quei che vus figeits a mes paupers vegnel jeu de prender sco sche vus havesses faitg a mi, sesurvi de quella chischun, sinaquei ch’ il di dil truament vegni bucca detg avus: leu sundel staus nius et vus haveits mei bucca vestgiu, jeu hai giu fomm et vus haveits mei bucca spisgentau, mei naven de mei jeu encanuschel vus bucca.  Per commissiun din lud. Oberk.

G. Michel Flury Scrivont en uffezi“  (Vide Original: archiv della vischnaunca de Sumvitg Nr. 66 M. B. Copia, fatga da P. B. Berther p. m. bibl. rom. Mustér.]    Prendei miral Quei clorn d‘ agid, dictaus d‘ in bien cor, lai buca spitgar ditg. Gia el numer 40 dil „Grischun Romonsch“, annunziescha la redacziun cun veseivel plascher: „La redacziun dil Grischun Romonsch ha la satisfacziun de far de saver a quels vischins de Mpmpé-Medel, ch’ han giu la malura de haver tschei dii piars lur casas etc. entras il fiug, ch’ ella hagi retciert da Sgr. Oberst Sartori, commandant dil regiment Salis, en servetsch papal in sucuors (styr) de 457 renschs, e dad in‘ autra persuna, ch’ ha bucca vuliu schar saver, da tgi quels vegnien fl. 21. Signur Oberst Sartori scriva dals 20. Nov. „Havend il Grischun romontsch faitg de saver la malura, che la vischneunca da Mustér ha pitiu ils 16 dil meins passau, sche ha il regiment entiir destinau de far in unfrenda voluntaria, per podeer sucuorer als malventireivels. II prompt agit ei adina il pli efficaz, per il qual motiv nus vein cartiu de senza piarder temps metter en disposiziun noss‘ unfrenda. Nus rogein de crer, che nus mai pardejen la regordientscha vid vossa patria, cun bein che nus essen distants da quella.“ II Grischun romontsch roga ils vischins respectivs da Mompe-Medel, de disponer de quels daneers, e spetgia ch’ eis vegnien directamegn far vegnir tier lur engraziament al regiment, dal qual els han retciert quei benefeci.“ (ils 29 de nov. 1836).  Tutta honur a quella schuldada grischuna! Capeivel ch’ in tal exempel ha tratg! II mussament: „Da cuort duei nossa Regenza, sco nus udin da buna fantauna haver ritschiert della schuldada schwizzera a Neapel incirca renschs 360 sco subsidi per ils schwentirai da Mumpe-Medel. In bi mussament, ch’ ils Schvizzers er cur ch’ eis een Iunsch da lur patria, han eung adina il cor che batta per lur compatriots … „ (II Grischun Romonsch, 1837 nr. 51. ils 14 de fevrer). Plaunsiu ei allura era la collecta ellas vischnauncas vegnida terminada ed il Gr. Rom. sa puspei annunziar „Per ils sventirai tras il berschament a Mompe-Medel ei vegniu contribuiu dallas vischnauncas de nies cantun, sco era dal regiment de Salis a Bologna la summa de 944 fl. 6 kr., las vischnauncas reformadas de nies cantun 520 fl. 50 kr., las catholicas 31 fl. 40 kr., e las pariteticas fl. 13 .. ect. (Mira: Il Gr. Rom. 1838 nr. 50).  Il Grischun Romonsch haveva fatg memi spert il quen e falliu el per 1200 flurins, havend emblidau de s‘ orientar, con las vischnauncas della Cadi hagien dau! Perquei sto il magistrat sedustar entras ina publicaziun offiziala, che tuna ualti malidi: „Mustér 21 de Fevrer 1838 … Havend observau en la gasetta dil Grischun Romonsch che quel hagi cun scurvanar ils de messa pretendiu ch’ ils de priedi hagien dau in grond stiir als Barschai (sic!) de Mumper Medel. duront ch’ Ils de messa hagien mo dau pauc ni nuot, mo f. 31: cun bein che mo nies Cumin hagi presapauc dau fl. 1200 dellas vischnauncas anora senza quei che seigi vigniu traitg si ellas vischnauncas de particulars, sche ha in Lud. Oberk. che talla annunzia deigi zwar per tuts ils de messa affruntusa spezialmegn aber mo per nies Cumin et ha enflau de sclarir si il public sin la convenienta moda da quellas vards era entras las gasettas.“ (Vide: Protocoll de Cumin della Cadi. Copia de P. B. Berther p. m. ella bibI. rom. de Mustér).  Sche nus savein, ch’ ei era da lezzas uras insumma schliet, stuein nus admirar il spert de sacrificontadad de nos buns vegls e ludar lur unfrenda en favur dils sventirai. Han els era buca pudiu cuvierer il grond donn de 16000 flurins (ca. 38 melli francs) cun las almosnas retschartas, sche han els tonaton prestau igl emprem agid ed aschia pudiu medegar la pli gronda plaga.  Il vitget era barschaus giu ed ei ha giu num baghegiar si in‘ auter – e quei ei daventau ualti spert ed el medem liug. Il material, q. v. d. la lenna ha custau ad eIs buca cutrin; els ein semplamein i egl uaul de Clavadials, ella Fontauna, il pli maneivel pusseivel e sdernau in dils pli bials tocs uaul della vischnaunca. Ed ord las ruinas ei puspei neschiu nova veta. ord Il Glogn annada 9, 1936